Cmentarz żydowski w Strzelcach Opolskich.

Codziennie przechodzi po nim lub obok niego dziesiątki osób podążających do pracy bądź na zakupy do znajdującego się nieopodal, popularnego w mieście supermarketu. Przechodząc nie zdają sobie sprawy, że pod ich nogami wciąż mogą znajdować się szczątki zmarłych w XIX wieku mieszkańców miasta, którzy byli wyznania mojżeszowego. Aż ciężko w to uwierzyć, że miejsce to nie jest w żaden sposób oznaczone i upamiętnione. Zdarza się także niejednokrotnie, że właśnie tam wyprowadza się często psy, by załatwiły swoje potrzeby fizjologiczne. Miejsce o którym wspominam znajduje się pomiędzy ulicą Gogolińską a Kauflandem w Strzelcach Opolskich, a właśnie tam był ulokowany niegdyś cmentarz żydowski.

Przedwojenny plan miasta Strzelce Opolskie.

Kolorem czerwonym zaznaczony został cmentarz żydowski.

(źródło: grytzka-genealogie.de)

Chociaż brak jest potwierdzających informacji źródłowych, to możemy domniemywać, że Żydzi mieszkali na obszarze Strzelec już w średniowieczu. Zwiększony napływ społeczności żydowskiej do ówczesnych Strzelec pojawił się w pierwszej połowie XVIII wieku, za sprawą właściciela dóbr strzeleckich hrabiego - Karla Samuela Colonny, który zezwolił na osiedlanie się rzemieślników i handlarzy przed Bramą Krakowską, a wśród których znaleźli się także Żydzi. Hrabia chcąc rozwijać miasto kazał wybudować z własnych środków dom, który mieli wynajmować nowi osadnicy. Mieszkańcom miasta nie spodobały się decyzje hrabiego Colonny, gdyż ci rzemieślnicy, którzy mieszkali w jego granicach musieli płacić znacznie większe podatki niż osoby mieszkające poza murami.

Pierwszym Żydem w Strzelcach odnotowanym z imienia był Salomon, który został sprowadzony do miasta przez hrabiego w 1749 roku. Salomon wynajmował dom od hrabiego, a w centrum miasta trudnił się wyszynkiem piwa i alkoholu. Z tego powodu doszło później do konfliktu między hrabią a miejskimi rzemieślnikami. W 1787 roku w Strzelcach mieszkało 13 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło 1,4% ludności miasta.

W XIX wieku nastąpił szybszy rozwój liczby społeczności żydowskiej w Strzelcach. W 1826 roku powstało w mieście dobroczynne bractwo pogrzebowe „Chewra Kadischa”, a jego siedzibą było mieszkanie przewodniczącego Paula Steinitza. Również w tym samym roku powstało Zrzeszenie Kobiet Izraelskich. Do Zrzeszenia tego należało 50 członków, na czele których stała przewodnicząca Marie Perl.

Rosnąca liczebnie społeczność żydowska rozpoczęła starania o założenie cmentarza. Powstał on najprawdopodobniej na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. Został założony na obrzeżach miasta, na zachód od centrum, w pobliżu rozwidlenia dróg prowadzących ze Strzelec do Gogolina i Opola. Niedaleko niego znajdował się także cmentarz chrześcijański. Na terenie cmentarza żydowskiego zbudowano dom bractwa pogrzebowego Chewra Kadischa, który służył jako dom przedpogrzebowy. Po założeniu cmentarza strzelecka gmina żydowska uzyskała samodzielność prawną, a jej filią była gmina żydowska w Leśnicy. W 1845 roku w Strzelcach żyło już 140 Żydów, co stanowiło 6,6% ogółu mieszkańców. Działało wówczas w mieście wiele żydowskich sklepów i warsztatów, najwięcej w obrębie dzisiejszego Rynku, Placu Myśliwca, Pl. Żeromskiego, ulicy Opolskiej i Krakowskiej. Strzeleccy Żydzi prowadzili także karczmy i restauracje, czynnie uczestniczyli w życiu towarzyskim i publicznym miasta, byli wybierani także do rady miejskiej. W roku 1850 władze strzeleckiej gminy żydowskiej zakupiły kilka parceli na Nowym Rynku (dzisiejszym pl. Żeromskiego) pod budowę synagogi, która została oddana do użytku na początku lat pięćdziesiątych XIX wieku. Oprócz Żydów ze Strzelec korzystali z niej także żydowscy mieszkańcy Gogolina. W 1871 roku do ówczesnych Strzelec przyjechał rabin dr Heinrich Grojs z Węgier, który rozpoczął proces naturalizacji, tzn. przyjęcia obywatelstwa pruskiego, które otrzymał w sierpniu 1871 roku.

Synagoga w Strzelcach w latach dwudziestych XX wieku.

(źródło: fotopolska.eu)

W 1880 roku liczba strzeleckiej gminy żydowskiej liczyła już 509 członków, co stanowiło 11% ogółu mieszkańców miasta. W kwietniu 1891 roku Gmina Synagogalna w Strzelcach otworzyła własną szkołę żydowską.

Po I wojnie światowej i odrodzeniu państwa polskiego wzrosły wśród ludności śląskiej nastroje propolskie. Doprowadziło to do konfliktu ze społecznością niemiecką i wybuchu kolejnych trzech powstań śląskich. Zdecydowana większość Żydów opowiedziała się po stronie proniemieckiej. Wówczas to wielu z nich zdecydowało się na wyjazd na Zachód, najczęściej do dużych ośrodków miejskich w Niemczech.
W wyniku przeprowadzonego plebiscytu miasto Strzelce [3364 głosy (85,7%) za pozostanie w Niemczech; 558 (14,2%) za przyłączeniem do Polski] pozostało w granicach Niemiec.

W 1932 roku w Strzelcach żyło 145 Żydów, co stanowiło 1,5% ogółu mieszkańców. W maju 1932 roku grupa młodych sportowców żydowskich ze Strzelec wzięła udział w dużym zlocie grup młodzieży żydowskiej z Górnego Śląska, który zorganizowany został w Taciszynie. Mieszkańcy wyznania mojżeszowego żyli zgodnie z miejscową ludnością, prawie wszyscy się znali, a stosunki międzyludzkie były dobre lub obojętne. Nikt nie utrudniał nikomu odbywania praktyk religijnych do czasu, aż do władzy doszedł Adolf Hitler. Bardzo szybko doszło do pierwszych incydentów antysemickich w Strzelcach. 22 marca 1933 roku umundurowani członkowie S.A. przewrócili dwa stragany z owocami i warzywami na miejskim targowisku, które należały do Żydówek z polskim obywatelstwem. Zdarzenie to zostało zgłoszone na policji, która napisała w sprawozdaniu, że incydent ten był mało znaczący i dokonany przez nieznanych sprawców. W 1933 roku żyło w Strzelcach 114 Żydów.

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku, podczas „nocy kryształowej”, do Strzelec przyjechał oddział S.A. z Opola. Z synagogi zostało wyniesione wyposażenie i publicznie spalone. Samej synagogi nie podpalono, gdyż obawiano się przeniesienia ognia na sąsiedni budynek destylarni. Zniszczono także pięć sklepów oraz liczne domy żydowskie. Aresztowano 22 osoby. Po tych wydarzeniach Żydzi zaczęli opuszczać Strzelce i wyjeżdżać na Zachód. W 1939 roku pozostawało w mieście jeszcze 70 Żydów. Latem 1939 roku strzelecka synagoga została przejęta przez nazistowskie władze miejskie i przekształcona w magazyn sprzętu wojskowego. W 1940 roku Niemcy założyli w Strzelcach obóz pracy przymusowej dla Żydów.

20 maja 1942 roku większa część strzeleckich Żydów została deportowana do getta w Theresienstadt. W listopadzie 1942 roku w Strzelcach przebywało jeszcze 10 Żydów, jednak dalszy ich los jest nieznany.

Wróćmy jeszcze do cmentarza żydowskiego.

Jak już zostało wspomniane, cmentarz został założony około 1830 – 1840 roku poza ówczesnymi granicami miasta. Znajdował się na nim dom przedpogrzebowy, który pełnił funkcję siedziby bractwa pogrzebowego Chewra Kadischa. Na cmentarzu grzebano zmarłych Żydów z miasta i okolicznych miejscowości. W latach 1831 i 1837 na cmentarzu tym pochowano Żydów z Leśnicy, którzy zmarli podczas epidemii cholery. W 1939 roku cmentarz przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech. W czasie II wojny światowej obiekt ten został przejęty przez Gestapo i zdewastowany. Zniszczony przetrwał okres wojny. Dopiero w latach sześćdziesiątych władze miasta wyraziły zgodę na oficjalne zamknięcie nekropolii. Przez jakiś czas leżały tam jeszcze ułożone w stosy nagrobki, po czym zniknęły. Istnieje przypuszczenie, że część macew mogła zostać wykorzystana przez okolicznych mieszkańców do utwardzenia podwórek lub wyłożenia podłóg w piwnicach, bądź też wykorzystano niektóre z nich do utworzenia nagrobków na pobliskim cmentarzu. Brak jednak dokładnych i potwierdzonych informacji w tej kwestii. Pozostałości „rozplantowano i zagospodarowano na plac przed Fabryką Maszyn Rolniczych Agromet – Pionier”. W połowie lat osiemdziesiątych przy okazji rewitalizacji tego skweru, czy też remontu znajdującego się nieopodal przystanku autobusowego widziano walające się tam macewy. Jednak dalszy ich los jest nieznany. W kwietniu 2009 roku, podczas prac porządkowych prowadzonych w tym miejscu przez Zakład Zieleni Miejskiej, odkryte zostały fragmenty dwóch macew, w tym jednej uszkodzonej. Zostały one przekazane do Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie.
Jedną z macew możemy zobaczyć tutaj: https://sztetl.org.pl/pl/media/70124-macewa-salo-rosenbauma?ref=art&nid=34224

Do dziś nie zachował się tam żaden nagrobek. Teren nie jest ogrodzony, a granice dawnego cmentarza niedokładne. Aktualnie w tym miejscu znajduje się skwer i parking przed budynkiem Banku Spółdzielczego. Moim zdaniem na terenie dawnego cmentarza żydowskiego powinna zostać ustawiona tablica informacyjna, włącznie z zaznaczeniem jego granic oraz zarysem historycznym, aby mieszkańcy Strzelec Opolskich mieli świadomość przeszłości tego miejsca.